Kush është filozofi, sot ?

KUSH ESHTE FILOZOFI, SOT ?
(Ese mbi rolin e filozofit sot, dhe pozitën e tij në shoqërinë moderne)

Shkruan: Ardian Batusha

Hyrje

(Pseudo) filozofi, Herbert Fingarette, në moshën 97 vjeçare, po i numëron ditët e fundit të jetës. Tek po rri në kuvertën e shtëpisë, ai sodit pemët si valëviten nga era, dhe pyet veten: Si është e mundur që këtë pamje e kam shikuar me mijëra herë dhe vetëm tani po e vlerësoj? Vetëm tani, po e kuptoj sa e magjishme është ekzistenca. A thua vallë ku gabova? Fingarrete ishte profesor i Filozofisë për shumë vite, doktor i filozofisë në Universitetin e Los Angeles, autor i shumë librave filozofikë, kishte bërë udhëtime të panumërta nëpër gjithë botën dhe kishte jetuar ‘i lumtur’ me familjen e tij. Pak a shumë, i kishte përmbushur të gjitha sa mund të kërkohen nga një profil i tillë shoqëror. Por, në ditët e fundit të jetës, ndonëse mezi lëviz apo përtypet, dhe jeta nuk i jep asnjë kënaqësi por vetëm dhimbje, ai thotë se vdekja e tmerron dhe se nuk dëshiron të largohet. Pyetja që shtrohet natyrshëm është kjo: A mos vallë, ky është fundi që i pret filozofët, sot?

Rebelët e Akademisë

Profesori i filozofisë dhe filozofi, William Barret, ka shkruar ndoshta librin më të mirë mbi rrymën e Ekzistencializmit, të titulluar “Njeriu Irracional”. Kapitullin e parë, ai e fillon duke analizuar rolin e filozofit sot dhe pozitën në të cilën ndodhet ai në ditët tona. Mes tjerash Barret thotë:

“Profesioni i filozofit në botën moderne, është të jetë profesor i filozofisë, dhe strofulla e Qenies, në të cilën filozofi banon si një individ i gjallë, nuk është më e largët se një cep brenda universitetit”.  William Barret- “Njeriu irracional” 

Një vërejtje e tillë qysh në fillim, duket shumë e natyrshme për një libër që synon të analizojë mendimin e Kierkegardit, Nietzsches, Dostojevskit, Heideggerit apo edhe të Sartre dhe Albert Camus. Mendimtarët ekzistencial, ishin të parët që e nuhatën rezikun e logjikës, shkencës, metodave shkencore apo më vonë të teknologjisë, dhe u shfaqën si rebelë të filozofisë akademike, duke argumentuar se filozofia duhet të çlirohet nga kthetrat e shkencës dhe akademisë dhe të kthehet tek rrënjët e saj, në antikitetin grek. Filozofia duhet edhe një herë, t’i kthehet njeriut, me të vetmin qëllim, ashtu edhe sikurse u nis, sendërtimin e tij si qenie humane dhe të virtytshme. Filozofia nuk duhet të jetë shërbëtore as e teologjisë dhe as e shkencës, filozofia duhet të jetë pikësëpari, shërbëtore e shpirtit njerëzor.

Pozita në të cilën ndodhet filozofi sot, larg meditimit dhe larg detyrës së tij për të hulumtuar mbi natyrën njerëzore, po na tregon, se këta pishtarë të ekzistencializmit dhe jetës së gjallë, nuk e kishin gabim. Filozofi ka përfunduar në një imitues të shkencëtarit, i ngulfatur brenda mureve të akademisë, dhe larg jetës së gjallë, larg përballjes me vdekjen.

“Filozofi që e ka njohur me të vërtetë mendimin e Kierkegaard-it dhe Nietzsche-s, nuk mund të filozofojë më kurrë në mënyrën tradicionale të filozofisë akademike”. – Karl Jaspers


Filozofia dhe shkolla antike Greke

“Profesioni i filozofisë, asnjëherë nuk ka qenë më i ngushtë dhe më i specializuar se në ditët e sotme. Në Greqinë e vjetër ishte krejt e kundërta: në vend të një disipline teorike të specializuar, filozofia ishte një mënyrë konkrete e të jetuarit, vizion i plotë i njeriut dhe kozmosit, nën imazhin e të cilit jetohej e gjithë jeta e individit. Filozofët e parë grekë përveç që ishin mendimtarët e parë, ata në të njejtën kohë ishin edhe futuristë, poetë, madje edhe shamanë.” William Barret

Në Greqinë e Vjetër, ekzistonin një mori shkollash të të gjitha drejtimeve. Ajo që mësohet rëndom në studimet e filozofisë, është se, filozofia ka kuptimin e “dashurisë për dijen”. Ky përkufizim i filozofisë mund të jetë problematik nëse ‘dijen’ e reduktojmë në dije mbi botën objektive, natyrën e fakteve, ligjeve fizike apo fenomeneve që ndodhin jashtë njeriut. Për ta plotësuar këtë kuptim dhe përkufizim të filozofisë, duhet të themi se, filozofia nuk është vetëm dashuri për dijen si shkencë, pra si metodë për të zbuluar sekretet e Universit, por filozofia është edhe kuriozitet dhe përpjekje për të njohur vetveten, apo njeriun si qenie shpirtërore dhe humane, dhe që përmes Unit të tij, ka potencial të vetrealizohet. Këtë lloj dije që objekt njohjeje ka vetë individin dhe shpirtëroren, mund ta quajmë si “urtësi”. Prandaj, tek filozofia mund të hasim dy dimensione të dashurisë:

1. Dashurinë për të njohur Universin (dija) dhe
2. Dashurinë për të njohur vetveten (urtësia).

Tek grekët, këto dy dimensione të dashurisë filozofike (dija dhe urtësia), përbënin një totalitet të njohjes. Grekët nuk e përjashtonin njërën apo tjetrën, madje duke qenë se shkenca në kohën e tyre ishte në nivele primitive, (spekulative), nuk është e pasaktë të thuhet, se shkollat greke të mendimit, i jepnin rëndësi më të madhe urtësisë. Parimi i Sokratit “njih vetveten” (know thyself) e ndryshoi përgjithmonë kërkimin filozofik dhe bëri kalimin e famshëm, që në historinë e filozofisë njihet si kalimi nga periudha “kozomologjike (shkencore)” në atë “antropologjike”.

Grekët e vjetër, e kishin filozofinë mënyrë jetese dhe rutinë ditore madje edhe jetësore. Filozofët grekë ishin vazhdimisht në nivele të larta të mendimit racional, duke u shkëputur nga shqetësimet që mund të sillte përditshmëria banale e shqisave. Të filozofuarit e mirëfilltë apo të menduarit dhe medituarit, kërkon shkëputje totale nga realiteti i jashtëm. Shkëputje nga çdo ngacmim shqisor që do të mund të na pengojë në procesin e të menduarit, reflektuarit dhe të krijuarit. Filozofi antik ishte një lloj asketi. Asketizmi i tij nuk ishte izolim nga bota për shkak të dobësisë për ta përballuar jetën, por ishte asketizëm në shërbim të zbulimit dhe njohjes së vetes, në shërbim të ndërtimit të një jete të virtytshme, të bazuar në disiplinimin e trupit nga arsyeja. Disiplinimi nuk duhet keqkuptuar si ndrydhje, por si menaxhim i energjive trupore të njeriut, kanalizim i tyre drejt vetndërtimit, përqafim i potencialit njerëzor si një qenie në thelb e mirë, por që rezikon të bëhet e ligë.

Ligësia e njeriut nuk vjen nga dëshira e tij për të qenë i tillë, askush nuk dëshiron të jetë i ligë, por nga mungesa e kontrollit mbi trupin e tij, mbi mendimet e tij apo edhe mbi sjelljet e tij. Njeriu shpesh i ngatërron dëshirat me motivet. Në të shumtën e rasteve ai mund t’i kuptojë dëshirat por jo edhe motivet. Duke mos i kuptuar motivet e brendshme, ai mbetet i verbër dhe i huaj ndaj vetes dhe rrjedhimisht edhe ndaj tjetrit. Injoranca bën që trupi dhe mendja e tij ta humbin kontrollin dhe ta bëjnë atë një qenie neurotike, një sadist apo mazohist. Vetëm meditimi, katarza shpirtërore, kalimi transcendental, kalimi përtej shqisores, askeza, apo ajo që njihet si mendimi metafizik, mund ta ndihmojnë njeriun të arrijë potencialin e tij të vërtetë: atë të një qenieje të mirë dhe të vyrtytshme, në shërbim të trupit të vet, të shpirtit të vet, në shërbim edhe të njeriut dhe asaj që është njerëzore.

Filozofia greke, në radhë të parë, si mision të saj kishte vetnjohjen. Filozofët antik, meditonin mbi virtytin, moralin, të mirën, apo edhe mbi vdekjen. Atyre ju interesonte cilësia e të jetuarit, jo nga aspekti material, por nga ai shpirtëror. Ata ishin të vetëdijshëm për dobësitë e njeriut, prandaj filozofia në radhë të parë ishte në shërbim të jetës, të arritjes së lumturisë, të arritjes së vetmjaftueshmërisë.

Ky është roli që sot i mungon filozofisë, filozofit, apo në përgjithësi atyre që quhen shkenca humane.


Ku gjendet filozofi sot?  

“Nëse filozofët me të vërtetë do të merren me problemin e ekzistencës njerëzore – dhe asnjë grup tjetër profesionistësh nuk ka mundësi të marrë përsipër punën e tyre, filozofët do të bënin mirë të fillojnë ta pyesin veten: Në çfarë forme ekziston filozofia sot? Ose, më konkretisht: Si ekzistojnë filozofët në botën moderne? Asnjë përgjigje e thellë, metafizike, apo edhe abstrakte nuk synohet nga kjo pyetje; dhe përgjigjja jonë për filozofin e ditëve tona është shumë konkrete dhe e rëndomtë: Filozofët sot ekzistojnë në Akademi, si anëtarë të departamenteve të filozofisë në universitete apo edhe si mësues profesionistë, të një lënde pak a shumë teorike të njohur si filozofi. Ky vëzhgim i thjeshtë, faktik dhe gati statistikor, duket se nuk na çon shumë larg në problemin e thellë të ekzistencës njerëzore, për të cilën filozofët supozohet se janë të thirrur në detyrë.” – William Barret

Filozofi në ditët e sotme, është shndërruar në një profesionist të zakonshëm i cili kryen funksionet që ia ka caktuar institucioni përkatës. Ai nuk dallon të themi nga inxhinieri, mjeku apo një nënpunës administrate. Puna e filozofit sot, është bartja dijeve teorike tek nxënësit apo studentët. Si e tillë, puna e filozofit më shumë mund të konsiderohet si punë informatori mekanik, dhe qëndron larg meditimit apo katarzës shpirtërore që arrihej në epokën greke të të menduarit.

Sot, filozofi i katedrave, më shumë është i preokupuar me arritjen e titujve për ta mbajtur pozitën e luksit që e gëzon, se që është i shqetësuar për vetndërtim si qenie humane. Dija e tij, është në thelb dije teorike, metodike dhe gati shkencore, pa asnjë lidhje me fushën e praktikës (urtësisë). Filozofi sot, ndoshta për fatin e tij të keq, jeton në një kohë kur prej tij kërkohet të publikojë artikuj e shkrime të panumërta, me kritere precize të të ashtuquajturit “shkrim akademik”, me qëllimin e vetëm: Avancimin në pozitë. Deri nga mosha 40 vjeçare, filozofi është i zënë me avancimin e tij profesional. Në rastin më të mirë, ai mund të bëhet doktor shkence, dhe të avancohet si profesor i rregullt. Pas gjithë asaj pune kolosale dhe shpesh edhe të mërzitshme dhe ndrydhëse, ai pas doktorimit, do ta kalojë një periudhë shterpe. I lodhur nga procedurat deri edhe burokratike të specializimit, imagjinata e tij është zbehur, vullneti i është shuar, ai ndjehet sikur një njeri i sapodalë nga burgu. Do të duhen vite deri kur ai prapë të fillojë e të mendoj apo të shkruaj diçka. Dhe kjo do të ndodhë përsëri për shkaqe akademike të avancimit. Sa për veten e tij, ai do preferonte të zhytej në monotoninë që ja ofron përditshmëria, ta shijoj luksin e pozitës dhe imazhin prej filozofi.

Ky është vetëm një dimension i punës së filozofit të ditëve tona.

Pjesa tjetër e ditës/jetës, filozofit të sotëm do t’i kalojë me obligimet administrative ndaj universitetit, ligjëratat monotone që përsëriten vit pas viti, të cilat tashmë ai i di përmendsh, apo do të jetë i zënë me punët e rëndomta që i kryen çdo punonjës tjetër në profesionin e tij. Dhe si për të mos u mjaftuar me këto, filozofi patjetër që duhet të ndajë kohë edhe me familjarët, shoqërinë, apo të ndajë pak kohë edhe për obligimet e përditshme që i ka të jetuarit në familje dhe komunitet. Pra, shohim se filozofit të ditëve tona, nuk i mbetet shumë kohë për veten.

Grekët e vjetër meditonin me ditë, javë apo muaj. Ata kishin kohë të lirë me bollëk. Sot koha është tretur dhe jo vetëm për filozofin, por për çdokënd.

“Çmimi që paguan dikush për të pasur një profesion, është ajo që francezët e quajnë deformimi profesional. Si qenie njerëzore, duke funksionuar profesionalisht brenda Akademisë, vështirë se mund të pritet që filozofi t’i shpëtojë deformimit të tij profesional, veçanërisht pasi është bërë një ligj i shoqërisë moderne, që njeriu të asimilohet gjithnjë e më shumë nga funksioni i tij shoqëror. Dhe pikërisht këtu, qëndron paqartësia e thellë për filozofin sot.” –  William Barret

Duhet sqaruar se problemi tek filozofi sot, nuk është vetëm tek ai vet, si individ, por është në pyetje i gjithë sistemi edukativ dhe jo vetëm, i cili me ose pa dashje, gjendet i tëri nën ndikimin e shkencës, metodave shkencore dhe tregut të punës. Edukimi sot, është bartje e informatave tek nxënësit apo studentët, edukimi është dije, rregull dhe metodë. Edukimi sot, nuk është urtësi, vetndërtim, meditim, apo transcedim. Rrjedhimisht, edukimi nuk është edukim, por mësim i disa fakteve.

Kjo e vërtetë mbi sistemin, mund të konsiderohet njëfarë ngushëllimi për filozofin e ditëve tona.

Sa për ta ilustruar ndikimin e filozofit sot, mund ta marrim një shembull në dukje banal. Mark Zuckenberg, themeluesi i gjigandit Facebook, me nje video mesazh prej 2 minutash, mund të influencojë miliona njerëz në mbarë globin. Cili profesor – filozof i ditëve tona mund ta ketë të njejtën influencë? Ne madje e kemi të vështirë të gjejmë qoftë edhe një emër filozofi të gjallë, e lëre më të mendojmë për ndonjë ndikim të tij në shoqëri. Këto janë fakte dhe argumente, se bota e sotme në thelb është imazh, kapital, treg. Sot filozofi nuk ekziston. Mendimet e tij janë të papërfillshme, nëse ka ende të tilla. Sot, nëse do mbylleshin fakultetet e Filozofisë, apo akademitë, të ashtuquajturit filozof do të avulloheshin dhe neve as që do na shkonte mendja për ta.

Pse të studiojmë filozofi ?

Duke jetuar në kohën e teknologjisë dhe informacionit, të gjitha inormatat që mund t’i marrim nëpër shumicën e fakulteteve, përfshirë këtu edhe filozofinë, sot fare lehtë mund t’i marrim ‘online’ përmes internetit. Interneti është bërë një gjigand informativ. Një ligjeratë të një profesori të rëndomtë nëpër fakultetet tona, ne mund ta zëvendësojmë me ligjerata, le të themi nga profesorë nga Harwardi apo Universiteti i Yale, dhe të gjitha këto falas. Përmes internetit, ne mund të kemi qasje në miliona libra të cilat bibliotekat e qytetit apo e fakultetit ndoshta nuk do t’i  posedojnë kurrë.

Atëherë shtrohet pyetja? Pse të studiojmë filozofi apo ndonjë drejtim tjetër që është kryesisht teorik?

Mendoj se përgjigja është mjaft e thjeshtë dhe lidhet shumë qartë me problemin e gjithë sistemit. Neve na duhet çertifikimi, na duhet dëshmia që kemi ndjekur disa ligjerata, që kemi marrë disa nota. Pra na duhet një studim formal, një diplomë. Për fatin e keq, gjithë ky mund, rrallë here bëhet për qëllimet fillestare me të cilat u ngjiz filozofia. Gjithë ky mund dhe bezdi e të mësuarit përmendsh të disa fakteve, sot bëhet për të fituar një vend pune. Me të përfunduar studimet, të rrallë janë ata studentë, që për hir të ndërtimit të vetes, do t’i kthehen leximeve në filozofi apo gjetkë. Përjashto disa drejtime më specifike, për të cilat duhet studim specifik, sot tregu i punës është në kaos total. Askush nuk pyet se çfarë dijesh ke, por vetëm a di ta bësh punën ashtu si të kërkohet nga menaxheri apo sipërmarrësi. Sot, me rëndësi është që ti si individ, me punën tënde, t’i sjellësh fitime sipërmarrësit. Për të tjerat, ai as që e çan kokën fare. Dhe nëse rastis, që t’i flasësh për ndonjë libër apo ide që të intrigon, ai mundet edhe të të largojë nga puna, i frikësuar nga çmendia jote dhe kompleksi i tij i inferioritetit.

Filozofi antik në ditët tona

Sot njeriu jeton në një dinamikë të pa parë ndonjëherë. Jeta është aq e shpejtë sa gjërat mund të ndryshojnë brenda sekondave. Sot kërkohet efikasitet, shpejtësi dhe përshtatje. Filozofi antik, nuk do të mund të jetonte asnjë ditë në kohët tona moderne. Në rastin më të mirë, ai do të mund të izolohej diku në mal, për t’u kthyer herë pas here në qytet, si një Zarathustër që zbriti nga mali për t’ia mësuar njeriut, mbinjeriun.

Ta zëmë se një gjë e tillë do të ndodhte me të vërtetë, ta zëmë se Sokrati apo Nietzsche me të vërtetë do të jetonin sot, dhe herë pas here, do na shfaqeshin nga mali: Si do t’i prisnim ne tokësorët, këta mysafir të paftuar, që pas muajsh meditimi e askeze, do na shpalosnin neve të zënëve me punë, idetë e tyre mbi jetën, të jetuarit, moralin, ndërtimin e raporteve ndërnjerëzore, apo edhe menaxhimin e shtetit? Si do ta trajtonim ne një specie të tillë?

Besoj që në shumicën e rasteve, duke mos patur mundësi ta shohim lartësinë e një mendimtari të tillë të majave, ne do ta paragjykonim, si një njeri që jeton jashtë realitetit, një njeri madje edhe të çmendur. Por, të mos i harrojmë leximet që kemi bërë tek Platoni, sepse të njëjtin njeri, mund ta hasim edhe tek Alegoria e Shpellës, 2500 vite më parë. E kam fjalën për të burgosurin që u çlirua nga prangat e shqisave dhe doli ne dritën e diellit. Pra, sot, pas 2500 vjetësh, në raport me ‘filozofin grek’, ne ende jemi si shpellarët e Platonit, që nuk e kishin parë kurrë dritën e diellit, dhe realiteti i tyre ishte një realitet iluzor, i hijeve, i shqisave.

A mos vallë, ende nuk kemi dalë nga shpella e Platonit? A mos vallë, jemi futur në një shpellë edhe më të errët, aq sa të mos e kuptojmë as shpellën e Platonit? Sot, ndonëse inteligjenca dhe njohja për botën objektive ka avancuar, dhe është me vite dritë larg, nga njohja që grekët e vjetër kishin për kosmosin, njohja për të brendshmen, për njerëzoren, virtytin, është vite dritë larg, nga ajo që kishin arritur grekët e vjetër. Ky është argumenti kryesor që shumë filozofë bashkëkohorë e kanë thënë: Iluminizmi nuk e bën njeriun domosdoshmërisht më të mirë. Shkenca mund ta ndihmojë njeriun për jetë më praktike, por jo edhe për t’u bërë njeri më i mirë. Sot, iluminizmi si qasje, rrymë apo drejtim, është thelbësisht shkencor dhe i ngushtë me kërkesat dhe nevojat shpirtërore të njeriut. Shkenca dhe qasja shkencore ka përfshirë thuajse çdo pore të shoqërisë dhe jetës. Shkenca sot, është edhe në tempujt filozofik. Sot, paradoksalisht, ndonëse të mirat materiale janë me bollëk, njeriu më shumë se kurrë, jeton në pasiguri ekonomike apo sociale. Sot, më shumë se kurrë njeriu ka antkh. Sot, më shumë se kurrë njeriu është në gjendje të vras. Si përfundim, sot më shumë se kurrë, shoqërisë i duhet filozofi i mirëfilltë, dhe jo për ta lënë në një cep të humbur, por ashtu sikurse edhe na propozonte Platoni, ta bëjmë ‘mbret’.  

Epilog

Për ta vazhduar aty ku e nisëm, me (pseudo) filozofin, Herbert Fingarette, duhet pranuar, se pas 97 vitesh jetë, pas 97 vitesh përpjekje për të qenë filozof, ai më në fund u bë filozof. U bë i tillë, jo sepse shkroi libra, as për shkak të titujve akademik. U bë filozof, sepse më në fund, pas 97 vitesh vegjetimi, ai arriti ta njoh ekzistencën e pemëve. Së paku, ky besoj të ketë qenë ngushëllimi i tij për jetën e tij të kotë!

Për ta thënë troç, filozofi i ditëve tona, nëse nuk arrin të ndërtojë raport me pemët, ai nuk është filozof!

“Për mua, pemët kanë qenë gjithmonë predikuesit më të mëdhenj dhe më depërtues. I admiroj kur i shoh tek jetojnë ndër popuj, familje, pyje e plantacione. Akoma më shumë i admiroj kur qendrojnë të vetmuara. Pemët janë të ngjashme me njerëzit e vetmuar. Jo sikur ata oshënarët që jetojnë në vetmi për t’i fshehur dobësitë e tyre, por si njerëzit e madhërishëm dhe vetmitar, siç ishin, ta zëmë, Bethoveni apo Nietzsche. Pemët janë të shenjta. Vetëm ai që di t’u flas dhe t’i dëgjoj mund të arrijë deri tek e vërteta. Ato nuk predikojnë dije dhe rregulla; ato predikojnë mënyrën antike të të jetuarit.” Herman Hesse