Shkruan: Muhamedin Kullashi
Rizbulimi i njeriut nga teknologjia ?
(Pjesë nga kumtesa e prezentuar në Konferencën shkencore të Univerzitetit europian të Tiranës « Anuarët e filozofisë 2019 » Njeriu post-teknologjik, me 25-27 janar në Llogara, afër Vlorës)
Në këtë kumtesë do t’i marrim në shqyrtim disa teori të filozofëve bashkëkohor mbi raportet midis njeriut dhe teknikës e teknologjisë. Filozofi bashkëkohor francez Bernard Stiegler është veç tjerash autor i disa veprave të çmuara mbi teknikën dhe njeriun dhe teknikën e kohën.
[…]Në vëllimin e parë të veprës Teknika dhe koha, (Galilée, Paris, 1994) në njerin nga konstatimet e para, Stiegler cekë se ndonëse teknika vazhdon të mendohet si « mjet » në shërbim të një « qëllimi » (njeriu, kultura) që nga revolucioni industrial, ky definicion tani është gjithnjë e më pak i qartë. Ngase « qëllimi » të cilit ajo duhet t’i shërbejë është transformuar thellësisht, kurse dija teorike e cila duhet të shpjegoj njeriun dhe botën nuk është në nivelin e obligimit që ka në përballjen me këto fenomene. Sipas tij, arsyeja qëndron te vazhdimi i ndarjes midis shkencës, si diskurs i vërtetë mbi atë që është dhe teknikës, si zbatim i zbulimeve shkencore. Ai vë në pah se në emër të modernizimit, rregullat që drejtonin proceset ekonomike dhe sociale-politike janë ndryshuar nën ndikimin e inovacioneve tekno-shkencore. Stiegler konstaton një përmbysje thjesht të paparë të qëllimit dhe mjeteve : koha publike dhe private nuk zhvillohet më sipas « kalendarit » njerëzor por sipas ritmit të « risive » teknike dhe zbatimit të një rregulle të vetme të liberalizmit : duhet të adaptohesh ose të zhdukesh. Stiegeler shton se këtë situatë bashkëkohore e cilëson edhe zëvendësimi i pyetjes filozofike « ç’është njeriu ? » me pyetjen
« çka mundet teknoshekenca», pyetje kjo e bartur me vrapin e pandalshëm kah inovacionet. Mirëpo, ky filozof i teknikës mendon se refleksioni doemos duhet të ballafaqohet me sfidat që i shtron zhvillimi teknologjik. Ai mendon se refleksioni duhet të kthehet te origjina ku u sajua çifti Tekno (gr.techné, mjeti)-logjikë(gr.logos, fryma apo mendja) në mënyrë që të vehet në pah « ndryshimi i tmershëm i cili ka filluar, jo para një shekulli por para 4 million vitesh së paku », kur njeriu zuri të përdor gurin e latuar si mjet.
Stiegleri saktëson pikëpamjen e vet edhe duke cekur se nuk mëton të luftoj karakterin instrumental të mendimit, e as industrializimin e tij. Ndryshe nga ajo qasje filozofike të cilën e quan metafizike e platoniane, Stigler mendon se « çdo formë e dijes supozon një instrumentim : një tekno-logjikë e cila e mbështet dhe e kushtëzon atë ». Pra, për të problemi i epokës sonë nuk është « instrumentimi » i dijes por tendenca kah « instrumentalizimi », proces ky që implikon « ta shikosh dijen si një instrument », « ta reduktoshë atë në diçka thjesht utilitare ». Për Stiegler dija, të menduarit, fryma, synojnë sot të bëhen « një mjet në luftërat ekonomike, në veçanti ato të tregut « e nuk janë një mundësi për t’u ngritur. Kësisoj, teknologjia informatike, synon para së gjithash zotërimin e një informacioni i cili përbën një vlerë tregtare.
Analizat e Jean Michel Besnier, ndërkaq, shkojnë më larg, duke shtruar pyetje tejet pertinente. Besnier, filozof, është autor veç tjerash edhe i librit Nesër post-njerëzit. A ka e ardhmja ende nevojë për ne? (Fayard, Paris, 2010). Ne do ta kemi parasyshë këtu edhe një studim të tij, me titull A do ta rizbulojnë njeriun teknologjitë e reja ?, i botuar në vitin 2011 në revistën e shquar nga fusha e shkencave humane, Etudes, që del në Paris.
Në fillim të këtij studimi Besnier përkujton se në dy deceniet e fundit në siber-hapësirë shoqatat që quhen « transhumaniste dhe që orvaten ta bindin opinionin se pritet lindja e një njeriu të ri, në saje të teknologjive të reja të cilat e vejnë theksin te zotërimi i së gjallës (asaj që është e ghallë) dhe ritës së aftësive njohëse. Ai përkujton se midis tyre Asociacioni transhumanist botëror u shfaq në vitin 1998 në SHBA dhe e bëri publik Manifestin e vet i cili afirmon « të drejtën morale të atyre që dëshirojnë, të shërbehen me teknologjinë për t’i rritur aftësitë e tyre fizike, mentale apo reproduktive dhe të bëhen më shumë zot të vet jetës së tyre.1 Redaktorët e këtij Manifesti shtojnë se ata dëshirojnë të zhvillohen duke transcenduar kufizimet aktuale biologjike të tyre. Para këtij Manifesti, me 1991, lëvizja e themeluar nga Max More, « Extorpianët », synonte të përmbysë entropinë (në termodinamikë, një madhësi që bën të mundur të cilësohet çrregullimi i një sistemi) e universit për t’i ofruar njerëzve një përmirësim të pakufijshëm. Në fund të viteve 2000, u themelua Instituti i Veçantisë, i drejtuar nga Ray Kurzweil dhe i financuar nga Googli dhe NASA, i cili kishte si projekt të përgadisë ardhjen e një inteligjence jobiologjike e cila do ta bënte njerëzimin të vjetruar(obsolète). Në vitin 2010, një Asociacion francez transhumanist, i quajtur Technoprog, e mbajti Konferencën e vet të parë në Paris, pak kohë pasi në Angli, nën drejtimin e një lëvizje të quajtur « Humanity+ » u mbajt një konferencë e ngjashme. Në internet përhapej bindja se jemi afër rizbulimit të njeriut në saje të teknologjive të reja. Është fjala për një iluzion të kotë apo për një prospektivë të mbështetur? kjo është pyetja të cilën e shtron autori përball këtyre paralajmërimeve.
Inovacioni me çdo kusht?
[…] Besnier e zhvillon një analizë kritike të ndryshimeve që paralajmërojnë një shkëputje brenda procesit me të cilin njeriu i ka prodhuar këto teknika, duke hapur një perspektivë tjetër. Këtë ndryshim autori e shikon te karakteri i ri i teknologjisë e cila shpaloset sot para syve tonë. Ai pranon të mar riskun ta shtrojë tezën sipas së cilës teknika tani ka tipare që çrregullojnë ndërtimin antropologjik të njeriut të cilin e garantoninë deri më tani. Tipare këto që shërbejnë si argumente për transhumanizmin. Theksohet, fjala vjen, se teknika i nënshtrohet imperativave të shpejtësisë që çrregullojnë kohësinë së cilës njerëzit i nënshtrohen natyrshëm. Këtë aspekt e shfrytëzojnë disa paralajmërime e profeci transhumaniste për « veçantinë » si pikë e moskthimit te e cila do të lind një ardhmëri ku ne nuk do të ishim më të rëndësishëm, thuajse duke u shkëputur nga gravitacioni me « shpejtësinë e çlirimit », siç thonë në astronautikë. Besnier cekë se tani, pas disa etapave të zotërimit të natyrës nga njerëzit, ato që kishin të bëjnë me materien dhe energjinë, del nevoja për zotërimin e informacionit si shtytës thelbësor në realizimet teknike. Obsesioni me kohën e quajtur reale, del si prirje e pranishme jo vetëm te internetistët të quajtur « geeks » (persona të pasionuar me risitë informatike), që aspirojnë të dematerializohen e madje edhe te vendimarësit ekonomikë e politik. Ai vë në pah prirjen në politikat e sotme të kërkimeve shkencore, në nivelin e BE-së, për ta matur efikasitetin vetëm me kriterin e reaktivitetit : inovacioni me çdo kusht del si argumenti kryesor i programit.
Një karakteristikë tjetër e teknologjive që huton bashëkohësit tonë, për Besnier, ka të bëjë me disa elemente që shkojnë në drejtim të pritjeve e shpresave të transhumanistëve : objektet teknike që i prodhon njeriu cilësohen gjithjnë e më shumë me autonominë e tyre. Kibernetika, së paku nga vitet 50, orvatet të zhvilloj makina të afta të vet-regullohen dhe të funksionojnë si sisteme të hapura, që do t’i ngjanin gjithnjë e më shumë organizmave. Koha e objekteve inteligjente po paralajmërohet. Besnier shtron, veç tjerash, edhe këtë pyetje përballë këtij realiteti : çfarë do të jenë njerëzit nga të cilët kërkohet të jenë pasiv karshi komunikimit që do të vendosin vet makinat midis tyre, siç vërehet qysh tani në aeronautikë dhe në centralet nukleare ? Kësisoj, pasi deshën të realizojnë autonominë e tyre në saje të makinave që ua siguronin zotërimin e mjedisit të tyre, njerëzit tani u kanë dhën këtë autonomi vet makinave, duke ua deleguar – deri në atë shkallë sa dalin në plan të dytë në raport me to.
Një aspekt tjetër shqetësues, të cilin e vë në pah Benier ka të bëjë me lëkundjen e drejtpeshimit në favor të teknikës, i cili u ruajt midis teknikës dhe fjalës (ligjërimi), mjeteve dhe fjalës, në procesinë e zotërimit të natyrës dhe emancipimit ndaj saj, në procesin e ndërtimit të njerëzisë së njeriut. Tani, ligjërimi gjithnjë e më shumë reduktohet dhe varfërohet nën presionin e makinave që duan ta tjeshtëzojnë atë, ta transformojnë e madje edhe ta bëjnë të panevojshëm, fjala vjen në teknologjitë e Web-it, SMS etj. Pastaj ai bën fjalë për fantazmat që mbijnë në fushën e neuroshkencave, e të cilat sipas disa transhumanistëve (si Kevin Warwick) do të duhej të kontribuonin ta bëjnë të tepërt këmbimin me fjalë për hirë të realizimit të dispozitivave të komunikimit me valët elektromanjetike, duke sendërtuar kështu ekuivalentin e një relacioni telepatik. Autori i quan këto teknika si dehumanizuese dhe shprehje e tendencës për të hequr nga vetja kompleksitetin e perceptimeve dhe shprehjeve që e bëjnë njeriun të dallohet thelbësisht nga makinat.
Koha e lirë si hapësirë e humanizimit
Besnier zhvillon më tutje tezën se teknologjitë e reja rizbulojnë një njeri sipas formatit dhe kërkesave të tyre funksionale. Pikërisht kjo botë në formim e sipër e arsyeton përshtypjen për një shkëputje në procesin e bashkë-evoluimit i cili cilësonte procesin e formësimit të njerëzimit dhe njerëzisë (humanitetit) të tij. Aspekti shqetësues ka të bëjë me paralajmërimet se njeriu i ri do të dijë t’i adaptohet aq shumë makinave të veta sa do të bëhet i pavrejtëshëm. Ai përkujton këtu se që në fillim të shekullit XX, Francis Galton, i cili shpresonte që « biologjia të ofrojë mjetet për përmirësimin e gjinisë njerëzore në atë mënyrë që ajo të jetë në nivelin e makinave ». Ky është eugjenizmi i cili rrezikon të bëhet ideal i imponuar nga një shoqëri e teknologjizuar.
Në veprën e vet të fundit Bernard Stigler problematizon në mënyrë më të theksuar rrjedhojat e përshpejtimit të inovacioneve teknologjike. Titulli i këtij libri është mjaft shprehës : Brenda disruptimit si të mos çmendemi ? (Paris, Fayard, 2016,). Bëhet fjalë për « inovacionin disruptiv », si inovacion i shkëputjeve të cilat çrregullojnë rregullat e lojës jo vetëm në sferën e teknologjisë por edhe në atë të ekonomisë dhe mënyrat e të jetuarit të njeriut në botën e sotme. Stiegler tani e cilëson disruptimin si përshpejtim i inovacioneve i cili paraqitet hiç më pak si një « formë e re e barbarisë », e papajtueshme me forma të ndryshme të socializimit si sajim i lidhjeve sociale, por edhe si diçka që i kundërvihet qytetërimit. Në fakt, sipas tij, përshpejtimi i inovacioneve ndëpren gjithë atë që ndikon në elaborimin e qytetërimit të njerëzimit.
Kërkimet e këtyre filozofëve mbi teknikën dhe tekonologjinë e sotme nuk janë shprehje e lamentimeve me teknicizimin i botës e as shprehje e nostalgjisë për një të kaluar idilike ku njeriu do ishte në një bashkëjetesë të harmonishme me natyrën dhe bukuritë e saj. Ato përmbajnë analiza kritike që problematizojnë procese, të vëra në lëvizje me projektet e njerëzve për ta transformuar botën dhe për ta vërë në shërbim të nevojave të tij. Problemet të cilët ata i shkoqisin me luciditet kanë të bëjnë me transformimin e mjeteve, të prodhuara nga njeriu, në qëllime, që autonomizohen gjithnjë e më shumë dhe kan prirje t’i ikin kontrollit të tij e në anën tjetër ndikojnë në kultivimin e disa fenomeneve thjesht dehumanizuese.
Njeri nga mendimtarët e mëdhenj cili e nxorri në shesh çështjen e nevojës së reduktimit të theksuar të kohës së lirë për kultivimin e mundësive thelbësore të njeriut është Bertrand Russel, midis tjerash edhe në eseun Elozhi i përtacisë (Praise of Idleness, Londër, 1932). Këtu ai zhvillon një kritikë të themeltë të qytetërimit bashkëkohor ku mbisundojnë forma të aktiviteteve që kanë përherë si qëllim diçka tjetër, kësisoj asnjë aktivitet nuk ka e ka qëllimin brenda vetes. Ai kritikon inhibimin e gëzimit dhe lumturisë me kultin e efikasitetit dhe afirmon kohën e lirë si hapësirë ku mund të kultivohen mundësi të tjera të qenies njerëzore (mendja, aftësitë artistike, loja etj.) dhe të civilizimit ; hapësirë për lumturinë dhe gëzimin e të jetuarit në vend të lodhjes nervoze dhe raskapitjes. Ai mendon se në saje të zhvillimit industrial e teknik koha e punës së domosdoshme mund të reduktohet për të gjithë në katër orë.
Të përkujtojmë pokështu se një shekullë më parë, Marxi e pat shtruar në terma të ngjashme, si Russell, çështjen e punës së mundishme (« e tëhuajsuar dhe tëhuajsuese ») në botën e industrializuar, thjesht për të siguruar mbijetimin biologjik. Ngjashëm, ai përmend mundësisnë që të shkurtohet koha e punës në 5 orë për të gjithë, duke marrë parasyshë nivelin e zhvillimit industrial e teknik. Fjala vjen, në vëllimin e III-të të Kapital-it ku bëhet analiza e raporteve midis « sferës së domosdosisë » (puna e detyrueshme për të mbijetuar) dhe « sferës së lirisë », e cila shikohet si hapësirë për zhvillimin e trajtave të ndryshme të praxis-it si aktivitet i shuamanshëm dhe krijues i njerëzisë së njeriut.
Comments are closed.