Sakrifica si zotërim simbolik

Hulumtimet e kohës së sotme në fushën e antropologjisë kanë hedhur dritë të re jo vetëm mbi disa dukuri të veçanta që cilësonin shoqëritë tradicionale, por edhe mbi fazat kalimtare të historisë së njerëzimit: kalimin prej politeizmit në monoteizëm, kalimin prej periudhës së gjahut në periudhën agropastorale (bujqësi e blegtori) dhe në periudhën e teknikës e të industrisë. Pikëshikimi i ri mbi marrëdhëniet shoqërore, ose lidhjen sociale, brenda shoqërive segmentare (të segmentuara në fise e klane), ku ka munguar pushteti qendror politik, ka bërë të mundur edhe një shikim të ri mbi modernitetin, mbi raportet midis individëve dhe grupeve shoqërore.

Njëra nga dukuritë që është hulumtuar me kujdes është ajo e sakrificës në shoqëritë tradicionale. Vepra që i kushtohet kësaj çështjeje, e që ka lënë gjurmë në bashkëkohësi, është ajo e filozofit e antropologut francez Georges Bataille (Zhorzh Bataj), Pjesa e mallkuar (La part maudite). Sipas tij, sakrifica te popujt “primitivë” shpjegohet si flijim i të mirave materiale, rëndom kafshëve, që çmoheshin më së shumti, ngase u shërbenin njerzëve për ushqim, por edhe si mjete të fuqishme pune, si bie fjala kau. Familja që posedonte një ka konsiderohej e pasur. Flijimi i kaut ishte flijimi i pjesës më të vlefshme materiale të familjes apo të fisit. Sakrifica, për Bataille, është e kundërta e prodhimit, e fitimit dhe kalkulimit. Duke flijuar, njeriu do të dëshmojë pavarësinë e vet ndaj shtrëngesave materiale, madje edhe të atyre që janë vendimtare për ekzistencën e tij. Me shpenzimin pa hesap ai do të dëshmojë se afirmon vlera të tjera veç atyre të dobishmërisë: prandaj, sakrificat shkojnë bashkë me festat, vallëzimet, dehjen, kënaqjen në çastet e të tashmes. Kështu, sakrifica i kundërvihet logjikës së prodhimit e fitimit të ekonomisë së mallrave dhe afirmon pjesën dionisiake të natyrës së njeriut. Ky interpretim filozofik i sakrificës ngashnjeu, një kohë të gjatë, jo vetëm një publik të gjerë, por edhe antropologë të shquar. Mirëpo, hulumtimet më të thelluara të fenomenit të sakrificës nxorën në pah anë që Battaille i kishte lënë anash. Ky kishte vënë theksin vetëm tek objekti i flijuar, duke mos analizuar sakrifikuesin, destinatorin, rrethanat, si dhe sistemin e besimeve që lidhen me këtë ritual.

Një interpretim tjetër e shpjegon sakrificën si dëshirë “për t’i nderuar zotat” (Godelier). Brenda këtij shpjegimi antropologjik zotërat nuk janë, siç mendon racionalizmi klasik, prodhim imagjinar i frikës së njeriut nga forcat e natyrës. Ata kuptohen si shprehje e kërkimit të njeriut që të gjejë bashkëbisedues që e tejkalojnë atë dhe natyrën, të cilëve ai mund t’ua shfaqë ndjenjën e mirënjohjes për begatitë që i ka gjetur në natyrë: dritën, ujin, ajrin, kafshët dhe frytet, por, mbi të gjithat, begatinë kryesore: të jetuarit e vet, që e kupton si diçka që nuk varet prej tij, që i paraprin vetëdijes së tij mbi veten.

Antropologët bashkëkohorë (Vernant, Detienne, Hénaff) kanë bërë të ditur se sakrifica nuk ka ekzistuar në të gjitha shoqëritë dhe se ka lindur në rrethana të caktuara dhe në një kohë të caktuar. Rrethana vendimtare është zbulimi i bujqësisë. Për R.E. Leakey, “ky është kërcimi më spektakular i paraardhësve tanë gjatë evoluimit të tyre, ngjarja më sinjifikative e historisë njerëzore”. Pra, Naim Frashëri nuk paska gabuar kur i ka hyjnizuar këto aktivitete. Në mijëvjeçarët që i paraprijnë paraqitjes së bujqësisë, në periudhën e gjahut dhe mbledhjes së frutave, njeriu falënderon “shpirtrat” e natyrës, që i shikon të vendosur te kafshët e egra dhe frutat që i konsumon të gatshëm. Rrëfimet e mbledhura te popujt që edhe sot jetojnë nga gjahu, tregojnë se raporti i njeriut ndaj hyjnive është raport i partnerëve të barabartë, hyjnitë jetojnë brenda natyrës dhe ia bëjnë të mundur njeriut të jetojë me frytet që ata i ofrojnë.

Mirëpo, zbulimi i bujqësisë dhe i bagëtisë shënon një epokë të re të njerëzimit: aty njeriu bëhet i vetëdijshëm se me këtë zbulim ka arritur të zotërojë fuqitë e natyrës: duke prodhuar drithëra, duke zbutur kafshët që i përdor jo vetëm për ushqim, por edhe për punë, ai heton se është bërë i ngjashëm me hyjnitë, se ka fituar aftësinë e prodhimit të jetës. Mu për këtë, hyjnitë do të zhvendosen prej sferës së natyrës, që tani bëhet sferë e kontrolluar dhe e përpunuar nga njeriu, në sferën mbinatyrore: zotrat spiritualizohen dhe dalin si transcendentë apo tejnatyrorë. Kjo do të thotë, në kundërshtim me teoritë që spiritualizimin e hyjnores e shohin të lidhur vetëm me paraqitjen e monoteizmit dhe të religjioneve të mëdha, se zotat u bënë të padukshëm pikërisht në kohën e zbulimit të bujqësisë.

Ky ndryshim i marrëdhënies së njeriut me hyjnitë është i shkaktuar me ndryshimin e kushteve të organizimit të jetës e në veçanti me zbulimin e aftësisë së riprodhimit të jetës, në saje të prodhimit të bimëve dhe të kafshëve të zbutura. Njeriu e kupton se këtu ka hyrë në një fushë të re të veprimit, të cilën e konsideronte nën përsundimin e hyjnive: burimi i dritës, ujit e ajrit, pra jetës. Antropologët bashkëkohorë tregojnë bindshëm, në saje të shumë hulumtimeve konkrete, e jo thjesht në saje të një interpretimi të ri të fakteve të njohura më parë, se sakrifica lind në këtë kontekst të zbulimit të bujqësisë e blegtorisë. Shoqëritë në periudhën e mëparshme të gjahut nuk e njohin sakrificën. Së këndejmi, në shoqëritë agropastorale ndalohet sakrifikimi i kafshëve të egra. Në fakt, kjo sakrificë nuk do të kishte kuptim, ngase njeriu dëshiron t’u sakrifikojë zotave një qenie të gjallë që e ka prodhuar vetë, në saje të mjeshtërisë së vet.

Hulumtimet lidhur me domethënien dhe kuptimin e sakrificës dalin tek antropologët e shquar jo vetëm të të riprodhojë vetë kushtet e ekzistimit të vet. M. Biardeau (Biardo) mendon se në kulturën brahmanike indase “sakrifica shikohet si ushqim i zotërave, se pavdekshmëria iu vjen atyre prej sakrificës”.

Dukuria e sakrificës shpreh një transformim të thellë jo vetëm në kushtet ekonomike e kulturore të të jetuarit të njeriut, që u paraqit në shoqëritë që hoqën dorë nga nomadizmi, por edhe në përfytyrimet e tij mbi botën si tërësi e qenieve të dukshme e të padukshme.

Sakrifica shpjegohet nga këta antropologë si një proces simbolik që nuk ka për qëllim thjesht të shprehë diçka, por të bejë diçka. Këtu, rituali simbolik i flijimit ndërlidh elemente të ndryshme dhe bën që ato të veprojnë njëri mbi tjetrin: ai nuk do të thotë diçka, por të krijojë marrë-dhënie (njeriu u jep zotërave një pjesë të asaj që ka marrë, me riprodhimin e jetës), të transformojë diçka, të veprojë mbi atë që e ka zotëruar me aftësinë e vet.

Hulumtimet më të thelluara e më të begatshme për dukurinë e sakrificës lidhen me botën antike greke dhe atë indase. M. Biardeau mendon se në kulturën brahmanike sakrifica “i ushqen zotat që mbajnë botën: rendin e saj, jetën e saj, ritmet e saj, drejtësinë e saj, sa botën natyrore aq edhe atë shoqërore”. Së këndejmi, rituali i sakrifikimit nuk është simbolizëm që do të thotë diçka, por ai është i ngjashëm me procesin e funksionimit të rendit kozmik. Sakrifica nuk është braktisje, heqje dorë, siç mendohet rëndom, por proces simbolik i mbajtjes së ekuilibrit të energjive dhe të rendit të gjithësisë. Analizat e Vedës indase tregojnë qartë se sakrifikimi vedik, përmes djegies së viktimës, bën kalimin prej botës së “pazier”, do të thotë të papërkryer, të egër, në botën e përpunuar, të civilizuar e të hyjnizuar. Krijimi i botës së qytetëruar, në saje të zjarrit (Agni), kalon prej fazës së egërsisë në fazën e ushqimit të zier, ndërsa zierja e pjekja e cilësojnë sakrifikimin: këto të dyja, ndërkaq, ofrojnë modelin e parë të krijimit të botës së civilizuar. Gjithë ajo që transformohet (edhe djegja e të vdekurve) është sakrificë, lëvizje kah ajo që është e përpunuar dhe hyjnore, siç thotë C. Malamoud në veprën e tij ‘Të zihet bota‘ (Cuire le monde), ku analizon dukurinë e sakrificës në kulturën indase.

Edhe miti i Prometeut, që flet për njeriun që vodhi zjarrin nga zotërat, në kulturën greke, si dhe historia e krijimi të botës në tekstet e Vedave indase, ku sakrifica ka vend qendror, tregojnë se ky ritual i drejtohet kozmosit e jo aq shoqërisë, ka të bëjë me ekuilibrin e raporteve midis natyrës e kulturës.

Zhdukja e fenomenit të sakrificës shënohet atëherë kur dituritë racionale dhe zbulimi i teknikave të transformimit të materies e natyrës, përgjithësisht, sajojnë një proces gjithnjë e më autonom, prej të cilit përjashtohen plotësisht zotërat, proces i cili nuk do të udhëhiqet çdoherë me kujdesin për ekuilibrin e energjive në gjithësi. Kështu, sot ndodh të dëgjojmë nga ekologët parashikime apokaliptike mbi rreziqet e dëmtimit të burimeve të jetës që nuk riprodhohen.