STËRKEQJA EPOKALE : LINDJA E SISTEMIT MË MATERIALIST TË HISTORISË NGA GJIRI I IDEALEVE MË TË THELLA RELIGJIOZE
( Një lexim i veprës së Maks Veberit “Etika protestane dhe shpirti i kapitalizmit”)
Shkruan: Besnik Domi
Në trajtimet e problematikës sociale shpeshherë në historinë e mendimit filozofik e sociologjik ka mbisunduar shpjegimi njëfaktorësh i gjërave. Te pionerët e parë të shkencës shoqërore kemi posaçërisht të pranishme dukurinë që pas zbulimit të një komponente të realitetit social, mu kjo komponentë të kurorëzohet si parim i vetëm krijues i totalitetit shoqëror. Këtë e hasim në shumë drejtime dhe shkolla sociologjike, në këtë rast mund të përmenden ato gjeografike, biologjike, psikologjike,etj.
Monizëm të këtillë mund ta çmojmë edhe materializmin historik, i cili nga veprimtaria e prodhimit të mjeteve për ekzistencë nxorri të gjitha përmbajtjet tjera shoqërore, gjë që në sistemet socrealiste të shekullit të kaluar u keqpërdor dhe u vulgarizua në përmasa të pabesueshme. Një trajtim i këtillë me të drejtë më vonë u emërtua si teknologjizim dhe ekonomizim i plotë i historisë.
Mirëpo, me kalimin e kohës dhe shtimin e pandërprerë të njohjeve, monizmi filloi të zëvendësohet me shumë sukses nga pluralizmi sociologjik. Dhe me këtë ndryshim të qasjes përfitoi dhe u përsos shkenca.
Një shembull shumë ilustrues në këtë mes paraqet sociologu i madh gjerman Maks Veber. Si njeri i një erudicioni të madh, ai përdori një arsenal shumë të gjerë të instrumentariumit shkencor dhe në punimet e tij prore ballafaqohemi me një larmi të jashtëzakonshme të të dhënave faktografike. I formuar nga shkolla historike, ai gjithmonë përpunon hapësira shumë të gjera dijesh para se të nxjerrë sintezat e tij shkencore. Pluralist në qasje, ai gjen vend për të gjitha pikëpamjet dhe duke i ngjeshur ato, nga pikëpamja arrin të ngritet deri në një botëkuptim.
Vepra “Etika protestante dhe fryma e kapitalizmit” është një shembull tipik i kësaj qasjeje. Në pak më shumë se dyqind faqe përmendet një literature e më shumë se njëqind veprave. Tërë porosinë që sjell ajo është fryt i një qasjeje pluraliste. Pikëpamja mbi religjionin si një strukturë konservatore, i cili shërben si ngurtësues i marrëdhënieve ekzistuese shoqërore (e me këtë edhe ekonomike) pasurohet me njohjen se në disa raste krejt të kundërta ai paraqitet si një motor i zhvillimit.
Protestantizmi dhe kapitalizmi bashkëjetuan në një simbiozë – kjo është porosia qendrore e librit. Boshti i kësaj porosie jepet përmes vijueses :
Autori veprën e fillon me disa të dhëna statistikore, të cilat pasqyrojnë dallimet e dukshme në mes popullsisë katolike dhe protestante si brenda një shteti ashtu edhe midis shtetesh të ndryshme. Kështu, vërehet se protestantët përbëjnë shumicën në krahasim me katolikët sa i përket pronës kapitaliste, kualifikimive profesionale, në udhëheqjen e ndërmarrjeve tregtare dhe në përgjithësi sa i përket veprimtarive fitimprurëse.
Kjo shihet edhe nga pjesëmarrja e fëmijëve nëpër shkolla të mesme, ku katolikët (përveç në gjimnaze në të cilat bëhej një orientim teologjik) janë pakicë e madhe në të gjitha degët për përgatitjet profesionale të të rinjve , e në radhë të pare për studimet teknike e tregtare.
Si mund të shpjegohet kjo? Cili është në të vërtetë dallimi ndërmjet botëkuptimeve katolike dhe atyre protestante mbi veprimtaritë ekonomike?
Ky dallim thelbësisht qëndron në atë se katolikët, të ndikuar nga doktrinat e tyre të moskokëçarësisë ndaj jetës së kësaj bote tokësore kanë një qëndrim asketik ndaj fitimeve materiale, kurse protestantët i përshkon më shumë fryma levërdidashëse (utilitare). Me fjalë të tjera, katolikët janë tradicionalistë sa i përket punës kurse protestantët kanë një qasje kapitaliste.
Ndryshimet midis këtyre dy qasjeve janë thelbësore, prandaj edhe rezultatet përfundimtare do të dallojnë aq shumë. Qëndrimi tradicionalist punën e çmon si diçka të lodhshme, shpeshherë të ndytë dhe të padenjë , si ndaj personalitetit të vetë individit ashtu edhe ndaj jetës së amshueshme që i pret në botën tjetër besimtarët e vërtetë. Të krijuarit e mjeteve materiale është vetëm një nevojë vërtetë e mundimshme, por e domosdoshme, e cila duhet të kryhet në këtë jetë të tashmen të përkoshme, megjithëse nuk ka ndonjë vlerë të madhe. Krejt i kundërt është qëndrimi kapitalist, i cili punën e ngrit dhe e madhëron si qëllim madhor, si medium në të cilin njeriu dëshmohet dhe i dëshmon të gjitha cilësitë e veta të mira. Krijimi i të mirave materiale nuk është më një nevojë e banalizuar, por një detyrë e shenjtë, e cila nuk është mjet por qëllim në vete. Këtë qëllim njeriu duhet ta synojë gjatë gjithë jetës, pra pa u ndalur, derisa të ketë fuqi fizike dhe shpirtërore ai duhet të punojëdrejt grumbullimit të pasurisë materiale.
Me këtë nuk duhet nënkuptuar se kjo etikë kapitaliste e protestanëve duhet barazuar me etjen e madhe për para apo auri sacra fames, siç e sqaron Veberi.
Kjo etje për para ka ekzistuar që nga fillet e para të njerëzimit dhe nuk është fryt i kësaj epoke. Por etika protestane është diçka e ndryshme nga kjo. Fitimin ajo nuk e vë si diçka me të cilin njeriu duhet të shërbehet për luks, mburravecësi apo pushtet mbi njerëzit, por shumë e ndryshme nga këto, ndërrmarësi protestan i bën të gjitha ato punë me modesti, i qetë dhe i ftohtë me vetëdijen (Veberi e quan vetëdije me elemente irracionale) se po e kryen “thirrjen e vet”.
Kuptimi i kësaj thirrjeje është me rëndësi të shumëfishtë në të kuptuarit e gjithë çështjes. Është mu kjo thirrje një fuqi thuaja mistike e cila i shpie përpara në kryerjen shembullore të punëve të parashtruara.
Gjeneaologjia dhe tonaliteti i “thirrjes” është religjioz. Domethënia e saj qëndron në atë se detyra e dhënë nga Zoti (nëse jo me providence, atëherë e përcjellur nëpërmjet shkrimeve të tij të shenjta apo përmes “përfaqësuesve” të tij) duhet me çdo kusht të jetësohet. Kjo “thirrje” i urdhëron besimtarët që ti kryejnë të gjitha detyrat e veta ndaj hyjnisë (kjo kërkesë qëndron në doktrinat mesjetare), por edhe detyrat e kësaj bote tokësore (qëndrime këto që u sforcuan me paraqitjen e reformacionit të madh të Martin Luterit). Për më tepër, me këto detyra shkonte bashkë edhe kërkesa që njeriu jo vetëm që duhej të urdhërohej nga kjo thirrje, por edhe të pajtohej me përkatësinë në shtresën në të cilën ishte lindur. Kjo kërkesë e fundit gjithashtu kishte pasoja të dobishme për kapitalizmin. Kryengritjet dhe pakënaqësitë pakësoheshin, secili kryente punën e vet, kurse sistemi shoqëror forcohej dhe zhvillohej.
Thënë objektivisht, risitë që solli doktrina luteriane nuk kishin ndonjëfarë synimi utulitarist në kuptimin e sotëm të fjalës. Qëllimet e dogmës protestane si te Luteri, ashtu edhe më vonë te Zhan Kalvini, ishin kryekëput religjioze. Kurse sa i përket ndihmës që i dhanë ata zhvillimit ekonomik, kjo ishte pasojë e paparashikuar dhe e padëshiruar nga këta etër fetarë, madje e kundërt me synimet e tyre fillestare.
Për këtë shkak Veberi i rreket shpjegimit të përimtuar të doktrinës protestane në të gjitha rrymat e sektet e saja kryesore. Vetëm kështu, saktë pohon ai, mund të kuptohet se si nga qëllimet religjioze të shpëtimit të shpirtit u lind një djep i rritjes të një sistemi kaq materialist. Strumbullari kryesor i protestantizmit, që kishte ndikim të dukshëm në ngritjen, rritjen e fuqizimit të kapitalizmit ishte mësimi i Kalvinit mbi predestinimin (paracaktimin). Derisa pothuajse të gjitha rrymat tjera krishtere, por edhe më gjërë, sjelljet e njeriut në këtë botë i marrin si kushte që përcaktojnë fatin e tij në botën tjetër, doktrina kalviniste prerazi pohon se fati i njeriut është tashmë i përcaktuar nga perëndia dhe se me asgjë nuk mund të ndryshohet vendimi i Zotit. Sipas këtij mësimi njeriu është krijesë e Zotit, që shërben vetëm si vegël e rritjes së lavdisë së perëndisë. Megjithëse vullneti i Zotit është i përcaktuar që nga amshueshmëria njeriu si krijesë e pafuqishme e tij nuk mundet kurrë ta kuptojë atë. Ky vullnet asesi nuk mund të ndryshohet dhe aq më pak të ndikohet nga veprimet e ndonjërës prej krijesave të tij, të çfarëdo lloji qofshin ato. Mëshirën e Zotit nuk mund ta fitojë ai që është i privuar nga kjo dhe as ta humb atë që mirësia e shpërblimit të Zotit ia ka dhuruar tashmë. Dikujt i është përcaktuar paraprakisht jeta e amshueshme dhe lumturia e parajsës, tjetrit vdekja dhe vuajtjet e ferrit. Por secili duhet të punojë vetëm për hir të lavdisë së Zotit pa kërkuar asgjë si shpagim për mundin e tij. Ndërsa këtë punë të zellshme plot vetëmohim të gjithë janë të detyruar ta bëjnë duke u përmbajtur nga luksi dhe shijimi i pasurisë së arritur.
Por me këtë lloj pune ndërkaq njeriu mund të jetë pakëz më i sigurtë se ka pasur fatin të zgjedhet nga Perëndia si “ një i shpëtuar”. Sepse ai që ka sukses në profesionin, atij të cilit punët i ecin mbarë dhe gjithçka i shkon përdoresh, ka shumë arsye të besojë se ka mëshirën e Zotit. Sepse nëse ai është i keq, si është e mundur që pikërisht ai vetë të krijojë të mira në këtë jetë?
Shtrohet pyetja shume e natyrshme se si duken këta, siç i quan Veberi, “heronj të jetës së përditshme”. I çfarë natyre është ky personalitet i çeliktë?
Për të nuk ka ngushëllime të miqve apo të atilla se njeriu nuk është i përsosur; ai nuk mund të shpresonte që çastet e dobësisë dhe mendjelehtësisë mund t’i përmirësonte me një vullnet të sforcuar dikur apo dikund tjetër (si katoliku apo luteriani), por ky Zot i kalvinizmit kërkonte nga ta jo vetëm disa vepra të mira, por një sistem veprash të mira gjatë tërë jetës. Praktika etike e njeriut ishte kështu e zhveshur nga paqëndrueshmëria dhe nga jo-sistematiciteti, prandaj u shndërrua në një metodë të pandryshueshme gjatë tërë jetës (për këtë nuk është për t’u çuditur pse sektet protestane quheshin “metodistë” dhe “precizistë”). Jeta “e të shenjtëve” ishte e kurdisur sipas një qëllimi sipëror: arritja e shpëtimi nga veprimi hyjnor, gjë e cila mund të arrihet vetëm e vetëm me një moralitet tepër të përkryer.
Shumë i rëndësishëm në këtë mes është kuptimi i vetëkontrollit e vetëpërmbajtjes. Ky vetëkontroll kaq aktiv i përgjasonte besnikërisht virtyteve të askezës së manastireve – pra të qenit esëll, i vetëdishëm, i pamëshirshëm ndaj epsheve dhe instikteve, ndaj dalldisjeve të shfrenuara, etj. të cilat veti hasen edhe tani te tipi i “xhentëllmenit” anglez dhe amerikan. Kësisoj, askeza krishtere nga muret e manastireve po dilte në sheshet e jetës dhe në këtë botë po përpiqej t’i sendërtonte idealet e veta.
Asketët e rinj megjithëse krijues të një pasurie të rëndësishme materiale, e gjykojnë shumë të keqe etjen për flori, mospunën dhe ëndjen e shqisave. Koha e lirë gjatë së cilës njeriu shoqërohet me shokë, bashkëbisedon gjëra të kota, mediton madje edhe për perëndinë, lexon libra argëtues me apo pa vlera artistike por që s’kanë leverdi konkrete, mban rite të gjata dhe të shpeshta- kjo është kohë e humbur dhe mëkatare në raport me detyrat e besimtarit. Sepse ai njeh dhe bën vetëm punë të vlefshme për rrethin që jeton dhe punë që i pëlqejnë Zotit.
Kurse të gjitha këto për zhvillimin e kapitalizmit do të kishin rezultate të dukshme.
Urrejtja dhe heqja dorë nga luksi rrit akumulimin e kapitalit, moraliteti i punës dhe marrëdhënieve të njerëzore shton sigurinë ekonomike dhe mjedisin afarist, gjakftohtësia e përditshmërisë – racionalitetin e veprimit ndërmarrës.
Mirëpo, realisht, kjo gjendje kaq e mbarë nuk do të ishte e pakufishme. Sa më pak jodogmate të ishte etika e këtyre besimtarëve aq më shumë do të shkatërrohej besimi i tyre. Shkatërrimi i etikës protestane mjerisht do të ishte i pashmangshëm. Që nga fundi i qindvjetëshit XVII shenjat shiheshin, shpjegon Veberi duke folur me fjalët e Xhon Veslit, pastorit protestan.
“Unë frikësohem – thotë Vesli, sepse atje ku pasuria është rritur, përmbajtja e fesë në të njejtën shkallë është zvogëluar. Për këtë shkak nuk shoh se si ndonjë ringjallje e frymës religjioze të jetë afatgjate, sepse feja e rritë përkushtimin ndaj punës dhe kursimit, e këto krijojnë asgjë tjetër veç pasuri. Ndërsa kur pasuria rritet, atëherë zmadhohet edhe krenaria, epshet dhe dashuria ndaj kësaj bote me të gjitha format e saj. Kështu forma e religjionit mbetet, por shpirti zhduket tërësisht”
Religjioni ngadalë tërhiqej, pas “heronjve” po mbeste vetëm hija e zbehtë e tyre – homo economicusi. Veberi përdor një gjuhë metaforike kur e përshkruan këtë:
“Si një pëlhurë e hollë, të cilën njeriu mundet në çdo çast ta hedhë, (sipas Baksterit – mendimtarit protestan), duhet të jetë brenga për të mirat e kësaj bote për supet e të shenjtërve”. Por, vazhdon Veberi: “fati deshi që nga pëlhura të krijohet një kafaz i çeliktë. Derisa askeza përpiqej që këtë botë ta përmirësojë dhe që në këtë botë të sendërtohet, të mirat e jashtme po merrnin pushtet gjithnjë më të madh mbi njerëzit, si asnjëherë më parë gjatë historisë. Sot fryma e saj, (domethënë ajo e askezës) ka dalur nga ai kafaz. Kapitalizmit ngadhënjyes më nuk i nevojitej kjo mbështetje religjioze. Edhe iluminizmi duket se është në dhënie të shpirtit dhe vetëm si fantazmë e përmbajtjeve të mëhershme religjioze na paraqitet “detyra e thirrjes”. Tani kjo “thirrje” nuk mund të vihet në lidhje me vlerat më të larta kulturore – shpirtërore, por vetëm si imponim nga kushtet ekonomike. Ndërsa në vendin e çlirimit më të madh të kapitalizmit, në SHBA, synimi për fitim ka kaluar në një epsh agonik, i cili vetëm me eufemizëm quhet sport”.
Ndërsa në fund të këtij citati të përshtatur, Veberi e përmbledh në këtë mënyrë mendimin e mëposhtëm: “Për këta njerëzit e fundit të këtij zhvillimi kulturor po dëshmohet thënia: njerëz me profesion por pa shpirt, njerëz të kënaqesisë por pa zemër; Pikërisht kjo zbraztësi e brendshme shtiret sikur gjoja është ngritur në shkallën më të lartë të humanizmit.”
Ky është mendimi më thelbësor i këtij libri për autorin e kësaj trajtese. Maks Veber shterrueshëm e ngjesh zanafillën, rritjen, ngritjen dhe pjekurinë e sistemit kapitalist dhe atë brenda një faqe të vetme. Nga virtyti fetar kemi vesin ekonomik, shpjegon ai.
Kurse nyja mbi metodën e të trajtuarit të realitetit shoqëror zgjidhet nga vetë Veberi me anë të mendimit vijues “… natyrisht nuk mund të na jetë qëllim që në vend të një interpretimi të njëanshëm materialist të vendosim një interpretim gjithashtu të njëanshëm kauzal spiritual të zhvillimit të kulturës dhe të historisë. Që të dy këto interpretime janë njësoj të mundshme, por nëse ndërkaq mëtojnë të jenë vetë përfundimi e jo përgatitja paraprake e shqyrtimit, njësoj pak i shërbejnë të vërtetës historike.”
Kjo dëshmon se Veberi që në atë kohë ( pra para 100 viteve) pohon dhe angazhohet për parimin udhëheqës i cili sot është një aksiomë shkencore e pranuar gjerësisht: ajo e trajtimit të shumanshëm nëpër sfera nga më të ndryshmet e realitetit shoqëror dhe kurrsesi jo e një qasjeje të thjeshtësuar moniste, pavarësisht se në cilën premise mbështetet ajo.
FUND
——————————————————————————————————————–
*Ky shkrim publikohet në kuadër të projektit “Arti dhe Studimet Humaniste në Shërbim të Edukimit të Ri Kulturor dhe Intelektual”. Kjo iniciativë ka për qëllim promovimin e shkrimtarëve dhe filozofëve nga kulturat franceze dhe gjermane. Aktiviteti u mbështet nga programi “Kultura për Ndryshim” që financohet e menaxhohet nga Bashkimi Evropian ndërsa implementohet nga Qendra Multimedia e Goethe Institut.
Comments are closed.