ALEGORI, A ( gr. allegoria; gjerm. Allegorie; fr. allegorie; ang. alegory ) – të folurit, të paraqiturit apo të shpjeguarit në mënyrë figurative apo metaforike ( gr . ” alle ” – disi ndryshe, në një mënyrë tjetër, “agoreuein” – flas ). Në veprën e tij “Teoria e artit të bukur” (Theoria der schönen Kunste) Sulceri (Sulzer) alegorinë e përkufizon si “paraqitje konkrete e diçka abstrakte”. Stoikët e përdornin alegorinë për paraqitjen e çështjeve të ndryshme filozofike (p.sh. Zeusi ishte alegori për jetën, Hera për ajrin, Poseidoni për ujin, Hermesi për logosin, etj.). Filloni nga Aleksandria (25 p.e.r. – 50 e.r.) i quajtur Filloni Çifute interpretoi Biblën në mënyrë alegorike (Adami mendja, logosi, Eva = sensualiteti, gjarpri = lakmia e palejueshme, parajsa = dominimi i shpirtit mbi trupin, kopshti i parajsës = virtyti, druri i jetës = virtyti në përgjithësi, etj.). Në veprën e tij të njohur “Summa theologiae”, Thoma Akuini flet kundër alegorisë si mënyrë të paraqitjes së kuptimit të librave të shenjtë: “Një tekst i Librit të shenjtë nuk mund të ketë shumë domethënie: domethënie historike ose pikë për pikë, alegorike, morale dhe eskatologjike sepse shumësia e domethënieve shpie kah ngatërrimi dhe mashtrimi dhe, rrjedhimisht, e shkatërron fuqinë e argumentimit… Një tekst i Librit të shenjtë nuk guxon të ketë shumë domethënie”. Thoma Akuini përfundon se “në Librin e shenjtë nuk ka asnjë ngatërrim, sepse të gjitha domethëniet shpien në domethënien pikë për pikë e jo në atë alegorike, siç thotë Augustini… ( “Summa theologiae”, pjesa e parë, 10).
ANCILLA THEOLOGIAE (lat.) – shërbëtorja e teologjisë. Sipas mendimtarit italian Pietro Damiani (1007-1072) filozofia ka për detyrë të jetë “shërbëtorja e teologjisë”, përkatësisht t’i shërbejë teologjisë që parimet e saj, të fesë, të argumentohen në mënyrë racionale e logjike. Vetëm kështu, si shërbëtore, filozofia mund të jetë e dobishme. Të këtij mendimi ishin edhe shumë mendimtarë – filozofë e teologë – të kohës së skolastikës mesjetare. Kishës dhe shoqërisë feudale nuk i përgjigjej fryma kritike dhe liridashëse e të filozofuarit. Filozofia e tillë – kritike, autonome, humane, progresive, etj. i kanosej fesë, teologjisë dhe tërë rendit feudal. Më vonë, që nga fillimi i Rilindjes, filozofia filloi të marrë veten dhe përsëri të lidhet ngushtë me shkencat dhe forcat përparimtare qytetare. Megjithëkëtë, edhe sot e kësaj dite, thomistët dhe neothomistët janë të mendimit se filozofia duhet t’i nënshtrohet teologjisë. Neothomisti francez Zhak Mariten është i mendimit se filozofia duhet t’i shërbejë teologjisë, sikurse shkencat pozitive që duhet t’i shërbejnë filozofisë. Filozofia është autonome vetëm lidhur me supozimet e saj të mbështetura mbi mendjen, por konkluzionet e saj duhet të jenë në pajtim, e jo në kundërshti me të vërtetat e teologjisë. Filozofia ka një autonomi të ndërvarur, e jo të plotë. Sipas neothomistëve, teologjia është një metafilozofi, një mbifilozofi.
ANKTH , I (lat. “anxietas”, gjerm. Nachtmahr, fr. cauchemar; ang. nightmare) – 1. Gjendja shpirtërore e frikës, pasigurisë, shqetësimit, mundimit, gulçimit, etj. E personit të fjetur, të cilën e shkaktojnë ëndrrat e ngatërruara, të përziera “të palogjikshme” dhe (herë-herë) kanosëse e të rrezikshme; me këtë rast njeriu bërtet, klith në gjumë, por madje, edhe pasi të jetë zgjuar nuk e ndien veten mirë; 2. Gjendja shpirtërore që cilësohet me ndjenjën e frikës, drojës, pasigurisë, shqetësimit, me mungesën e aftësisë që të veprojë drejt dhe ta zotërojë situatën e dhënë në të cilën gjendet personi; njeriu e ndien veten si të humbur, si të paaftë, si “jonormal” ; e tërë situata dhe pozita e tij duket si një gjumë, ëndërrim i rëndë, i cili e shpërqendron, etj. Një ankth të tillë mund ta shkaktojnë (a) situata shoqërore, ekonomike, politike, etj. jo e rëndomtë, e rrezikshme, në të cilën nuk vlejnë më normat dhe parimet e jetës së përditshme normale (krizat e mëdha ekonomike, gjendja kaotike e krijuar gjatë luftës, etj.), (b) gjendja e rëndë familjare (vdekja e papritur, tradhtia bashkëshortore, etj.) dhe personale (falimentimi i papritur, tradhtia e shokëve apo miqve më të ngushtë, etj.) dhe (c) ndonjë çrregullim shpirtëror i individit. Me këtë rast jeta e dikurshme e individit shndërrohet në një “ëndërr” të rëndë, që shqetëson, frikëson, të bën të pasigurt, etj. Ankthi është një fenomen me interes jo vetëm për patologjinë, psikiatrinë, por edhe për filozofinë, veçanërisht për filozofinë e ekzistencës.
ANTIKË , A (lat . “antiquus” – i , e lashtë) – lashtësia; kultura, arti, filozofia dhe shoqëria e lashte në përgjithësi. Mirëpo, zakonisht me fjalën antikë nënkuptojmë tërë kulturën materiale dhe shpirtërore klasike të Greqisë dhe të Romës së lashtë skllavopronare. Në kohën e Rilindjes (dhe më vonë) kultura antike (greke dhe romake) ishte një paradigmë dhe burim i frymëzimit dhe ndikimit të fuqishëm në të gjitha fushat e krijimtarisë – në pikturë, skulpturë, shkencë, filozofi, etj. Filozofia antike është me shumë rëndësi dhe interes jo vetëm për arsye se është embrioni i tërë filozofisë së mëpastajshme të Evropës Perëndimore, por edhe për arsye të freskisë, thellësisë, gjithmbarshmërisë dhe shumësisë së nuancave të të filozofuarit. Filozofët e mëdhenjë, siç janë Herakliti, Anaksimandri, Pitagora, Parmenidi, Demokriti, Sokrati, Platoni, Aristoteli, Epikuri do të mbesin prore mësues të çmuar të të gjitha gjeneratave të filozofëve e të mendimtarëve të tjerë, burim i pashtershëm i nxitjes për përsiatje filozofike. Filozofia antike periodizohet në mënyra të ndryshme. Sipas disave, filozofia antike ndahet në: (a) Periudhën kozmologjike (Talesi, Ankasimandri, Anaksimeni, Pitagora, Herakliti, Parmenidi, Zenoni, Empedokle, Anaksagora, Leukipi, Demokriti, etj.), (b) Periudhën antropologjike (sofistët, Sokrati, Platoni, Aristoteli) dhe (c) Periudhën helenistike (akademikët: Speusipi, Ksenokrati, Heraklidi nga Ponti, Krantori, Arkesilai, Karneadi, etj.; peripatetiket: Teofrasti, Eudemi, Aristokseni, Dikajarku, Stratoni, etj. Stoikët: Zenoni nga Kitoni, Kleanti, Krisipi, Diogjeni nga Seleuka, Epikuri, etj.) Disa të tjerë filozofinë antike e ndajnë në tri periudha: I. Periudha arkaike apo parasokratike, 600-400 p.e.r. (Talesi, Anaksimandri, Pitagora, Herakliti, Parmenidi, Empedokle, Demokriti). Pikë kalimtare: Sofistët. II. Klasika greke, shek. IV p.e.r. (Sokrati, Platoni e Aristoteli) dhe III. Antikiteti i vonë (viti 300 p.e.r. – 500), ku bëjnë pjesë shkollat e mëdha: a) Akademia (Shkolla e Platonit), b) peripatetika (Shkolla Liceu i Aristotelit), c) stoicimi grek i Krisipit dhe stoicizmi romak i Senekës, Mark Aurelit dhe Epiktetit, ç) Shkolla e Epikurit (rreth vitit 300 p.e.r.) dhe d) Neoplatonizmi (rreth vitit 200 p.e.r.) – Plotini (“Das Fischer Lexikon-Philosophie”).
APOLONIAN, E (gjerm. Apolinisch; fr. apolliniare; ang. apolinic, apollinian) – Apoloni, i biri i Zeusit dhe i Latonit. Perëndia i bujqësisë dhe i blegtorisë, hakmarrës ndaj të gjithë atyre që kundërshtonin dëshirat e perëndive. “Apoloni” dhe “Dionisi” janë dy shtytës kryesor, të cilët, në unitetin e tyre paraqesin “atdheun e poezisë”. Shprehjen “apolonian” i pari e përdori Shelingu, kurse pas tij Hegeli, Rikard Vagneri, Niçe, O.Shpengleri, etj. Sipas Niçes “apolonian” do të thotë racionale, e përkorë, rend, harmoni, kurse “dinonisian” emocionale, e pafrenueshme, pasionale, etj. Niçe mendon se tragjedia antike greke dhe muzika e R. Vagnerit paraqesin një unitet të apolonianes dhe të dionisianes, përkatësisht të asaj që është e përkorë, e matur, racionale, harmonike, e qartë, etj. dhe të asaj që është sensuale, e shfrenuar, irracionale, ekspansive, pasionale, etj. Sipas O. Shpenglerit, kultura antike, para së gjithash ajo greke, ka karakter apolonian, kurse kultura e Perëndimit karakter dionisian, faustian.
APORI, A (gr. “aporia”) – rrugë pa shtegdalje, vështirësi, çështje e pazgjidhshme. Aporia apo aporitë janë të lidhura me filozofinë e Zenonit nga Elea (490-430 p.e.r.). Duke bërë fjalë për fenomenin e lëvizjes dhe kundërthëniet lidhur me të, Zenoni ka paraqitur katër apori: “dihotomia”, “Akili dhe breshka”, “shigjeta” dhe “stadium”. Por, i pari që e përdori fjalën “aporia” ishte Platoni. Më vonë Aristoteli bëri fjalë gjerësisht për aporitë në veprat e tij “Topika”, “Fizika”, “Mbi shpirtin”, “Etika e Eutidemit”, etj. Sipas Aristotelit, aporia është baraspeshë, drejtpeshim i kundërshtive të ndryshme brenda gjësendeve.
A POSTERIORI dhe A PRIORI (lat.) – dy shprehje me zanafillë latine që kanë domethënie të kundërta: “a posteriori” – ajo që vjen pas, më vonë, që është e mbështetur në diçka dhe e kushtëzuar nga ajo (p.sh. vjen pas shkakut, vdekja vjen pas sëmundjes, etj.); në fushën e gnoseologjisë “a posteriori” është njohje, e cila pason në bazë të përvojës dhe mbështetet në përvojën; “a priori” – ajo që vjen përpara, që i paraprin dhe që nuk është e kushtëzuar dhe e varur (p.sh. shkaku vjen para pasojës, sëmundja vjen para vdekjes, etj.); në fushën e gnoseologjisë “a priori” është ajo njohje, e cila i paraprin përvojës, ekziston para saj dhe pavarësisht nga përvoja. Këto dy shprehje u paraqitën në skolastikën e vonshme si ekuivalentë të shprehjeve teknike greke të Aristotelit “hysteron” – ajo që vjen më vonë dhe “proteron” – ajo që vjen më parë, më herët, përkatësisht “physei” – ajo që është “sipas natyrës”, pra, “në vetvete” dhe “pros hemas” – ajo që është sipas nesh, “për ne”. Mirëpo, ajo që objektivisht ( “përkah natyra”) është e parë (shkaku, sëmundja, etj.), na duket se është e dytë: ne së pari Vërejmë pasojën, mandej mendojmë për shkakun, ne së pari i vërejmë gjërat, konceptet, dukuritë e veçanta, pastaj mendojmë për konceptet, gjësendet, dukuritë e përgjithshme. Termat “a posteriori” dhe “a priori” i pari i përdori skolastiku i njohur Albert Sakseni (1316-1390), rektori i parë i Universitetit të Vjenës. Sikurse edhe para tij, Alberti i Madh (Albertus Magnus, 1139-1280), Albert Sakseni bënte dallimin midis provave nga rrjedhojat ( “ex posterioribus” ose “ex effectibus”) dhe provave nga shkaku (“ex prioribus” ose “ex causis”). Lajbnici mbështetej në domethënien aristoteliane të këtyre termave. P.sh. shprehjen “conaitre a priori”, Lajbnici e identifikon me shprehjen “conaitre par les cause”. Duke filluar nga shek. XVIII e këndej, veçanërisht në filozofinë iluministe të Lajbnicit, Hjumit, Volfit e të tjerëve, shprehjet “a posteriori” dhe “a priori” kishin domethënie gati ekskluzivisht gnoseologjike dhe logjike. Sipas K. Volfit “a priori” do të thotë “njohje më anë të të përfunduarit” dhe nuk ka të bëjë me realitetin e jashtëm objektiv. Ndryshe nga psikologjizmi i Lajbnicit, Volfit, Baumgartenit, Hjumit, etj. Kanti shprehjet “a posteriori” dhe “a priori” i shpjegoi në mënyrë logjike dhe i bëri ato kategori fundamentale të filozofisë së tij trancendentale dhe kritike. Sipas Kantit “a posteriori” është ajo njohje, e cila e ka burimin e vet në përvojën, në vrojtimet sensuale. Njohja “a posteriori” është sintetike, d.m.th. e zgjeron diturinë, por ajo nuk posedon as gjithmbarshmëri as domosdoshmëri logjike, pa të cilat nuk ka dituri të vërtetë. “Përvoja kurrë nuk u jep gjykimeve të veta një të përgjithshme unike apo të rreptë, por vetëm një të përgjithshme të supozuar apo krahasuese (të arritur më anë të induksionit)… prandaj, e përgjithshmja empirike është vetëm një përgjithësim arbitrar, përkatësisht është një e përgjithshme që vlen vetëm për një numër më të madh rastesh, por jo domosdo për të gjitha rastet. Përvoja vërtet na mëson se diçka është e tillë apo e atillë, por nuk na mëson se diçka nuk mund të jetë ndryshe “( Kanti: “Kritik der reinen Vernunft”, Einleitung, 2). Përkundrazi, “a priori” është ajo njohje, e cila nuk mbështetet në përvojën, në vrojtimet sensuale dhe nuk varet nga këto. Kanti është i bindur se “ne posedojmë disa njohuri a priori, madje as arsyeja e rëndomtë nuk është pa to” (Wir sind im Bisize gewisser Erkenntnisse a priori, und selbst der gemeine Verstand ist neimals ohne solche). Sipas Kantit, “me fjalën njohje a priori kuptojmë një njohje të tillë, e cila është e pavarur jo nga kjo apo ajo përvojë, por absolutisht e pavarur nga çfarëdo përvoje”. Për këtë arsye, njohja “a priori” karakterizohet nga një e përgjithshme e rreptë dhe nga domosdoshmëria. “Domosdoshmëria dhe e përgjithshmja e rreptë janë tipare të sigurta të një njohjeje a priori dhe , prandaj, i takojnë njëra-tjetrës në mënyrë të pandashme”.
ARSYE, JA dhe MENDJE, JA – në gjuhën shqipe nuk bëhet gjithmonë dallimi ndërmjet këtyre dy koncepteve dhe termave të rëndësishme filozofike (p.sh. thuhet “arsyeja e shëndoshë”, “mendja e shëndoshë” ose “arsyeja e kulluar”, mendja e kulluar”, etj.) megjithëse janë të afërta, të ngjashme dhe të lidhura ngushtë midis tyre, prapëseprapë “arsyeja” dhe “mendja” janë dy koncepte apo kategori të ndryshme.
ASKET, I ( gr . “askesis” – ushqimi; gjerm. Asketismus ose askese; fr. ascetisme ose ascese; ang. asceticism) – në fillim asketizmi apo askeza ishte ushtrimi trupor i njerëzve që kishte për qëllim më vonë asketizmi u bë parim moral apo jetësor, të çelnikoste trupin dhe të arrihej qëndrueshmëria, sipas të cilit duhet hequr dorë vullnetarisht dhe me vetëdije nga kënaqësitë e llojllojshme ndijore dhe duhet bërë sakrifica me qëllim që të sigurohet virtytshmëria, përsosmëria morale, autonomia vetjake apo afërsia me Zotin, gjë që krijon gjasa për një status më të mirë me botën e “matanshme”, pikëpamje etike apo fetare që flak nevojat natyrore, plotësimin e tyre me qëllim të kënaqësisë. Një pikëpamje dhe një mënyrë të tillë të jetesës e hasim qysh në Indinë, Kinën e vjetër, kurse më vonë edhe në Greqinë dhe Romën antike. I njohur është, p.sh. asketizmi i cinikut Diogjen nga Sinopa, i cili, sipas dëshmive të Lukianit, e shpalli veten kozmopolit, njeri pa atdhe të caktuar, çlirimtar të njerëzisë dhe shërues të epsheve, profet i së vërtetës dhe i lirisë së fjalës dhe, si i tillë, këmbëngulte në heqjen dorë nga mirëqenia, ngopja me ushqime dhe në flakjen e të gjitha nevojave që njeriu ka formuar nga zhvillimi kulturor. Një lloj të askezës e zbatonte edhe stoiku romak Epikteti. Asketizmi ishte kundërveprim ndaj lakmisë së madhe për pasuri, kënaqësi, famë, etj. ndaj hedonizmit të kirenaikëve, të Epikurit, etj. Çdo fe ngërthen në vete një lloj asketizmi (p.sh. agjërimi, shkaktimi i dhembjeve, durimi i tyre, heqja dorë nga martesa për tërë jetën ose për një kohë të caktuar, izolimi nga të tjerët, etj.). Asketizmi fetar ka për qëllim spastrimin moral e shpirtëror të njeriut, larjen e mëkateve dhe afrimin ndaj Zotit. Asketizmi ishte i përhapur veçanërisht në krishterimin e hershëm. Më vonë, protestantizmi dhe kalvinizmi angazhohen për një asketizëm të kësaj bote, të brendshëm, profan. Maks Veberi u angazhua për një asketizëm profan, të brendshëm, si kundërshtim i askezës fetare dhe njëkohësisht si shpenzim të energjisë në punët profesionale.
ATOM, I (gr. “atomon” – i (e) pandashëm) – thërrmijë materiale e pandashme, e padukshme. Të parët mendimtarë që e përmendën “atomin”, ishin Leukipi dhe Demokriti nga Abdera e Thrakisë në shekullin V-VI p.e.r. Sipas tyre, atomet janë thërrmija të imëta materiale të pandashme, të padukshme, që nuk i ka krijuar dhe nuk mund t’i zhdukë askush. Atomet janë realitet objektiv, qenie të panumërta, prej të cilave përbëhet çdo gjë, madje edhe vetë shpirti; ato nuk kanë kurrfarë cilësie: nuk janë as të kuqe, as të verdha, as të thara, as të lagështa, as të ëmbla, as të njelmëta. Megjithëkëtë, atomet dallojnë ndërmjet tyre në bazë të trajtës, rendit dhe pozitës së tyre. Pas Leukipit dhe Demokritit, për atomet bën fjalë edhe Epikuri dhe Lukreci; në shekullin XVII. Gasendi e përtëriu teorinë materialiste mbi atomet si thërrmija materiale. Në shkencat natyrore teorinë atomiste e aprovuan E. Hekeli, Bojli, Byhneri, Daltoni në veprën e tij “Sistemi i ri i filozofisë kimike”, etj. Sot shkenca di se atomi është i përbërë nga një numër i madh mikrothërrmijash dhe paraqet një “mikrokozmos” të vërtetë (protoni, elektroni, mandej neutroni, antineutroni, fotoni, mezoni, omega-mezoni, etj.).
ATOMIZËM, MI (gr. “atomon – i (e)” pandashëm, gjerm. Atomismus; fr. atomisme; ang. atomism) – pikëpamje filozofike, në thelb materialist, sipas së cilës bota, në tërësi, dhe çdo gjësend, dukuri, proces, strukturë, etj. në veçanti, përbëhet nga thërrmijat e imëta materiale të panumërta, të cilat as nuk janë krijuar, as nuk mund të zhduken. Themelues të atomizmit si pikëpamje filozofike janë Leukipi dhe nxënësi i tij Demokriti, sipas të cilëve atomet janë thërrmija materiale të pandashme, të padukshme dhe të pacaktuara në mënyrë cilësore. Pikëpamjen atomistike të tyre e zhvilluan më tutje dhe e mbrojtën së pari Epikuri në Greqi, kurse më vonë T. L. Kar në Romën antike (shek. I p.e.r.). Si Demokriti, ashtu edhe Epikuri, konsideronin se atomet janë fakte materiale, qenie objektive, të pakrijuara dhe të pazhdukshme. Mirëpo, ndërsa atomizmi i Demokritit e absolutizonte domosdoshmërinë e pashmangshme, ai i Epikurit mbështetej mbi supozimin se në botën e atomeve ekziston edhe domosdoshmëria edhe rastësia (“shmangia e atomeve”). Pikëpamje atomiste kishin edhe Gasendi, Holbahu, Njutoni, Bojli, Daltoni, Mendelejevi, etj. Atomizmi bashkëkohor, i mbështetur në atomistikën si disiplinë shkencore që studion mikrothërrmijat, nuk e trajton më atomin si pjesë, thërrmijë materiale të pandashme. Përkundrazi, që nga fillimi i shek. XX e këndej është argumentuar eksperimentalisht se atomet janë të ndashme, se janë të përbëra jo vetëm nga elektroni e protoni, por edhe nga tridhjetë mikrothërrmija të ndryshme. (Shih: Axhivika)
EPISTEMOLOGJI, A (gr. epistéme-dituri, shkencë, njohuri; gjerm. Epistemologie; fr. épistémologie; ang. epistemology) – doktrina, shkenca mbi njohjen e botës. Në këtë kuptim gjermanët epistemologjinë e identifikojnë me gnoseologjinë, përkatësisht me “doktrinën për shkencën” (Lehre von der Wissenschaft ). Termi “epistemologji” është karakteristik për filozofinë amerikane, angleze dhe franceze. Megjithëse termin “epistemologji” për herë të parë e futi në përdorim filozofi skocez Xh.F. Fere, prapëseprapë “themelues autentik i epistemologjisë bashkëkohore” (Zh. Ipolit) konsiderohet me të drejtë filozofi i njohur francez Gaston Bashëlar (1884-1962). Sipas interpretimit të filozofit francez dhe autorit të njërit ndër fjalorët më të mirë filozofik, Andre Lalandit (1867-1964), epistemologjia, ndryshe nga gnoseologjia që ka për objekt shqyrtimi njohjen e botës në përgjithësi, është “filozofia e shkencës, por vetëm në një kuptim të caktuar”. Derisa gnoseologjia e shqyrton çështjen e njohjes në mënyrë filozofike-botëkuptimore, pra në mënyrë klasike, tradicionale filozofike, epistemologjia duhet të studiojë çështjen se “si formohen dhe ndryshojnë konceptet shkencore”, pastaj si veprojnë shkencat mbi njëra-tjetrën, si formohen fushat e reja shkencore, etj.
EPOCHE (gr. epoché-të përmbajturit, abstenim) – të përmbajturit, heqja dorë nga ndonjë gjykim, pohim apo mohim; postulati kryesor në filozofinë e stoikëve dhe të skeptikëve në Greqinë dhe Romën e vjetër skllavopronare. Sipas skepticizmit (Pironi, Timoni, Enesidemi, Agripa, Sekst-Empiriku, etj.), secilit gjykim mund t’i kundërvihet një gjykim tjetër i kundërt dhe asnjëri nga gjykimet kontradiktore nuk është më i sigurt se tjetri. Prandaj, meqë nuk mund të dimë asgjë me siguri e për të mos u shqetësuar shpirtërisht, është më së miri të përmbahemi nga çdo gjykim kategorik. Në filozofinë fenomenologjike të E. Huserlit (Edmund Huserl, 1859-1938), “epoche” do të thotë reduktim eidetik, përkatësisht të flakurit e të gjitha mendimeve dhe të pikëpamjeve të mëparshme lidhur me objektin apo fenomenin në shqyrtim; abstragimi, lënia pas dore e të gjitha mendimeve paraprake lidhur me objektin që analizohet.
ESENCIALIZËM, MI (lat. essentia-thelbi; gjerm. Essenzialismus; fr. essentialisme; ang. essentialism) – pikëpamje filozofike, sipas së cilës esenca e jo ekzistenca e gjësendeve është parësore dhe vendimtare; esenca është qenie reale dhe, si e tillë, i paraprin çdo ekzistence. Si pikëpamje filozofike, esencializmi shfaqet në këto tri forma: a) doktrina e Platonit, sipas së cilës idetë janë qenie të vërteta, kurse gjësendet ndijore janë vetëm kopje apo “hije” të ideve; idetë janë esenca, kurse gjësendet ndijore janë ekzistenca, dukuria, etj. ; b) doktrina e Aristotelit, sipas së cilës esencat janë përcaktime kryesore për sendet; c) pikëpamje, sipas së cilës asnjë gjësend nuk mund të ekzistojë pa esencën e tij përkatëse. Esencialiste është e tërë ajo pikëpamje filozofike që mbështetet në traditën parmenidiane platoniane-aristoteliane (Thoma Akuini, Lajbnici, Loku, Hegeli, etj). Filozofi dhe logjicisti amerikan Saul Kripke (1941) filloi të aplikojë pikëpamjen esencialiste lidhur me kuantifikimin e logjikës modale dhe analizën e domethënies së pohimeve modale. Pikëpamje e kundërt me aktualizmin dhe ekzistencializmin, sipas të cilit, në versionin e Zh.P. Sartrit, ekzistenca i paraprin esencës.
ESKATOLOGJI , A (gr. eshatos – i, e fundit dhe logos – shkencë, doktrinë; gjerm. Eshatologie; fr. eshatologie; ang. eshatology) – doktrina mbi qëllimet e fundit dhe mbarimin e botës dhe të gjësendeve; në mitologjinë greke, eskatologjia bënte fjalë për jetën dhe mënyrën e ekzistencës së shpirtrave në botën e “matanshme”; në teologjinë e krishterë, në teologjinë dogmatike, eskatologjia është pjesë e saj e veçantë, e cila merret me çështjen e gjësendeve të fundit, me çështjen se ç’ndodh me të vdekurit, me ringjalljen e tyre, me çështjen e fundit të kësaj bote dhe të ardhmërisë së pastajshme. Eskatologjia çifute është e lidhur me shpresën mesianiste. Kohëve të fundit, në filozofi dhe në shkencat shoqërore, flitet për eskatologjine e shoqërisë, të ndonjë sistemi shoqëror ose të ndonjë fushe të caktuar të ekzistencës: si ekziston, kah shkon, si do të marrë fund, çfarë do të jetë e ardhshmja, etj.